Jezioro Łuknajno (fot. Waldemar Bzura)
Ochrona Przyrody
Teren Mazurskiego Parku Krajobrazowego jest objęty wieloma, uzupełniającymi się nawzajem formami ochrony przyrody.
Jedną z nich są obszary Natura 2000, które stanowią element międzynarodowego programu, mającego na celu ochronę najcenniejszych pod względem przyrodniczym siedlisk i gatunków w obrębie państw Unii Europejskiej. Efektem tego programu ma być zapewnienie ciągłości dziedzictwa przyrodniczego Europy. Jego podstawą są dwie dyrektywy Unii Europejskiej: ptasia i siedliskowa, które stanowią punkt wyjścia do ustanawiania takich obszarów. W granicach Parku znajdują się trzy obszary Natura 2000: dwa obszary specjalnej ochrony ptaków – „Jezioro Łuknajno” i „Puszcza Piska” oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja Piska”. Dodatkowo od strony północno-zachodniej z Parkiem graniczy specjalny obszar ochrony siedlisk „Mazurska Ostoja Żółwia Baranowo”.
W granicach Parku znajduje się również 12 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 3 737,18 ha. Ustanowiono je przede wszystkim w celu ochrony procesów przyrodniczych, zachowania naturalnych środowisk leśnych i wodnych oraz występujących w nich organizmów. Sześć rezerwatów jest udostępnianych turystom. Prowadzą przez nie ścieżki przyrodnicze, szlaki rowerowe i kajakowe, a poznawanie świata przyrody ułatwiają wieże do obserwacji ornitologicznych, kładki i pomosty.
Najstarszym z rezerwatów przyrody na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego jest „Jezioro Łuknajno” – rezerwat faunistyczny, którego głównym celem jest ochrona ptaków wodno-błotnych. Miejsce to stanowi jedną z największych ostoi łabędzia niemego w Polsce. W okresie letnio-jesiennym przebywa tu ponad 2 tys. osobników tego gatunku. Oprócz łabędzi można też zobaczyć hełmiatkę zwyczajną, płaskonosa zwyczajnego, wąsatkę i wiele innych gatunków. Obserwacje ptaków umożliwiają trzy wieże widokowe.
Zbliżone do siebie cele ochrony mają trzy rezerwaty przyrody: „Królewska Sosna”, „Zakręt” oraz „Strzałowo”. Zadaniem tych obszarów jest zachowanie ekosystemów leśnych charakterystycznych dla Puszczy Piskiej oraz zachodzących w nich procesów naturalnej sukcesji. W rezerwacie „Królewska Sosna” znajduje się 100- i 200-letni drzewostan sosnowy, w rezerwacie przyrody „Zakręt” – las mieszany z ponad 200-letnimi dębami szypułkowymi, a w rezerwacie przyrody „Strzałowo” ponad 170-letni bór mieszany. Rezerwaty „Królewska Sosna” i „Zakręt” obejmują ponadto jeziorka dystroficzne, podlegające procesom odgórnego lądowienia, oraz związane z nimi zbiorowiska roślinne z reliktową florą i fauną torfowisk wysokich, m.in. rosiczką okrągłolistną i iglicą małą. Na zarastających taflach jeziorek dystroficznych powstają charakterystyczne pływające wysepki, tworzone przez odrywające się fragmenty pła torfowcowego, czyli zwartego kożucha przybrzeżnej roślinności. Dla turystów wytyczono na terenie tych rezerwatów ścieżki przyrodnicze.
Dwa kolejne rezerwaty przyrody, „Krutynia” (znany też pod nazwą „Krutynia Dolna”) i „Pierwos”, choć oddzielne i ustanowione w innych latach, stanowią niejako całość. Ich wspólną granicą jest rzeka Krutynia w jej dolnym biegu. Rezerwat „Krutynia” obejmuje odcinek rzeki wraz z jeziorami Gardyńskim, Malinówko, Dłużec i Smolak oraz przyległe lasy, łąki i torfowiska, natomiast rezerwat „Pierwos” rozciąga się na terenach od zarastającego jeziora Pierwos, z wpływającymi do niego i wypływającymi z niego strumieniami, do lasów po lewej stronie rzeki Krutyni i Jeziora Gardyńskiego. Oba rezerwaty leżą na terenie jednego kompleksu leśnego, łączy je także system wodny. Wody z jeziora Pierwos odprowadzane są poprzez strumień Garcianka do Krutyni. Celem ochrony obu rezerwatów jest zachowanie naturalnych środowisk leśnych, wodnych i torfowiskowych, wraz z licznymi gatunkami chronionymi. Są to miejsca występowania rzadkich roślin, m.in. wielosiłu błękitnego, mieczyka dachówkowatego, rzadkiego w kraju mchu mszaru krokiewkowatego oraz 10 gatunków storczyków, m.in. listery sercowatej czy podkolana białego. Rezerwat „Pierwos” stanowi również jedną z głównych ostoi wilka i rysia. Miejsce do gniazdowania znajdują tu także rzadkie gatunki ptaków, m.in. bielik czy orlik krzykliwy, a w okresie jesienno-zimowym nad strumieniami można zobaczyć pluszcza. Przez rezerwat „Krutynia” przebiega szlak kajakowy rzeki Krutyni. Najmłodszym spośród rezerwatów w granicach Mazurskiego Parku Krajobrazowego jest utworzony w 2024 roku celem ochrony torfowisk alkalicznych – rez. przyrody „Torfowisko nad Jeziorem Zdrużno”.
Innymi formami ochrony przyrody są użytki ekologiczne. Małe powierzchniowo, często tworzone są na terenach uznawanych powszechnie za nieużytki, np. na śródpolnych i śródleśnych bagienkach i jeziorkach, śródpolnych zakrzewieniach i zadrzewieniach (tzw. remizach), murawach kserotermicznych, podmokłych łąkach czy głazowiskach. Tego typu obszary mogą być cenne pod względem przyrodniczym. W granicach Mazurskiego Parku Krajobrazowego znajdują się 22 użytki ekologiczne. Tą formą ochrony objęto głównie jeziorka dystroficzne, np. Klimontek, Duży Róg i Mały Róg, a także torfowiska (użytek Bażyna), wybrane fragmenty okolicznych lasów (grąd Wygryny) czy łąki i obszary nieleśne (Łąki Morysie, Prawdowskie Wzgórze). Użytkami ekologicznymi są także wyspy na jeziorach: Śniardwy, Bełdany, Guzianka Mała i na Jeziorze Mikołajskim.
W czerwcu 2024 w granicach Parku utworzono zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Kusnort” na półwyspie o tej samej nazwie. Zespół obejmuje 232,42 ha podmokłych i wilgotnych łąk, zadrzewień i okalających płw. Kusnort trzcinowisk z wieloma rzadkimi i chronionymi gatunkami roślin i zwierząt.
Pomniki przyrody to pojedyncze lub grupowe twory przyrody ożywionej lub nieożywionej, cenne ze względów naukowych, zabytkowych, kulturowych i innych, wykazujące szczególne cechy, wyróżniające je od podobnych obiektów. Do chwili obecnej (październik 2020 r.) na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego ustanowiono 111 pomników przyrody. Są to najczęściej stare dęby, występujące pojedynczo lub w grupach, sosny o ciekawych kształtach, malownicze aleje lipowe, a wśród głazów – granity i gnejsy.
Drzewa objęte taką formą ochrony pełnią bardzo ważną rolę w środowisku, a ich zachowanie powinno stanowić przedmiot naszej wspólnej troski. Dlatego pomniki przyrody występujące na obszarach leśnych lub w miejscach, gdzie ich stan nie zagraża życiu lub mieniu ludzi, są chronione aż do ich samoczynnego i całkowitego rozkładu. Na obszarze Parku takich „martwych” lub „zamierających” pomników przyrody jest dużo. Stanowią one odpowiednie siedliska dla wielu organizmów, w tym chronionych i rzadkich. Przykładem może być „Królewska Sosna”, która całkowicie zamarła w latach 70. XX w., dorastając do 360 cm obwodu. Znajduje się ona w rezerwacie o tej samej nazwie. Nieopodal, nad brzegiem Jeziora Mokrego można zobaczyć pomnik przyrody „Dąb nad Mukrem” im. Karola Małłka, mający 550 cm obwodu.
Drzewa mogą być uznawane za pomniki przyrody ze względu na ciekawe kształty, dzięki którym urozmaicają krajobraz. Tak jest w przypadku pomnika przyrody „Zakochana Para”, znajdującego się przy drodze łączącej wieś Krutyń z Jeziorem Mokrym. Pomnik stanowi para drzew – sosna zwyczajna oraz dąb szypułkowy. Konary dębu otaczają pień sosny, przypominając gest przytulania.
Pomnikami przyrody mogą być także aleje i szpalery drzew, które pełnią istotną rolę jako korytarze ekologiczne. Są swoistymi drogami dla zwierząt, łączącymi grupy drzew i zakrzewień ze zwartymi kompleksami leśnymi. Szpalery drzew ciągnące się wzdłuż dróg zapewniają także cień podróżującym, w upalne dni obniżają temperaturę panującą na drodze, ograniczają siłę podmuchów wiatru i stanowią barierę dla śniegu nawiewanego z pól na jezdnię podczas zim. Ponadto stanowią nieodłączny element urozmaicający i upiększający mazurski krajobraz. Najpiękniejszą pomnikową aleją Mazurskiego Parku Krajobrazowego jest aleja lipowa na trasie łączącej miejscowość Ukta z ośrodkiem PTTK w pobliżu rezerwatu „Krutynia”.
Ważną formą ochrony przyrody są rezerwaty biosfery, czyli obszary chroniące cenne zasoby przyrodnicze, będące częścią zapoczątkowanego przez UNESCO, ogólnoświatowego programu pod nazwą „Człowiek i Biosfera” (ang. Man and Biosphere – MAB). Na terenie naszego kraju znajduje się 11 takich obszarów.
Ponad 90% powierzchni Mazurskiego Parku Krajobrazowego pokrywa się z jedynym w województwie warmińsko-mazurskim Rezerwatem Biosfery MAB „Jeziora Mazurskie”. Łączna powierzchnia rezerwatu wynosi 57,6 tys. ha. Poza terenem Parku obejmuje on także rezerwat przyrody „Jezioro Nidzkie” z przyległymi do niego lasami. Obszar powstał w wyniku renominacji w 2017 r. Rezerwatu Biosfery „Jezioro Łuknajno”.
