Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Ukcie (fot. Waldemar Bzura)
Kościoły i cmentarze
Istotnym elementem w krajobrazie kulturowym Mazur są gotyckie i neogotyckie kościoły. Pierwotnie ewangelickie, z czasem w większości stały się świątyniami rzymskokatolickimi. Najstarszy w okolicy jest kościół gotycki w Nawiadach. Na uwagę zasługują także kościoły neogotyckie w Ukcie z 1864 r. oraz w Wejsunach z 1898 r. Na północno-wschodnim krańcu Parku, w Okartowie warto obejrzeć kościół z XVIII w. W jego wnętrzu zachwycają pokrywające ściany polichromie o motywach roślinno-geometrycznych i symbolicznych.
Drugim z charakterystycznych elementów kulturowego krajobrazu Mazur są cmentarze. W Mazurskim Parku Krajobrazowym zinwentaryzowano ich ponad sto. Różnią się od siebie rodzajami pochówku. Pierwsza grupa obejmuje groby ciałopalne, datowane na okres brązu (ok. 1700 r. p.n.e.). Ciała zmarłych były palone na stosie, a szczątki kostne umieszczano w specjalnych naczyniach grobowych – popielnicach. Takie pochówki odbywały się najprawdopodobniej w okolicach Cierzpięt. Natomiast wcześniejsze (z okresu kultury ceramiki sznurowej) odkryto na terenie Babięt, Ławnego Lasku i Zyzdrojowej Woli. Drugi rodzaj cmentarzy stanowią groby ciałopalne z bogatym wyposażeniem. Powstawały w czasach, kiedy tereny te zamieszkiwały plemiona Galindów (I i II w. n.e.). Podczas badań archeologicznych takie cmentarzyska odkryto w Babiętach, Macharach, Mojtynach, Nawiadach, Starych Kiełbonkach i Zyzdroju. Kolejna grupa to cmentarze wiejskie, zakładane w pobliżu wsi po ich lokacji. Przetrwały one do końca II wojny światowej. Przed 1525 r. były cmentarzami katolickimi, natomiast po sekularyzacji stały się protestanckie. Charakterystycznymi elementami stawianych na nich nagrobków były ogrodzenia oraz zdobione żeliwne krzyże, których ramiona dekorowano różnymi motywami w postaci m.in. trójliścia, ażurowych maswerków czy wypukłych reliefów. Krzyże stanowią najtrwalsze obiekty na cmentarzach, dzięki nim można odczytać informacje o zmarłych. Najstarsza inskrypcja z terenu Parku, pochodząca z 9 grudnia 1805 r., została umieszczona na krzyżu znajdującym się niedaleko osady Popielno. Osiedlająca się na Mazurach od lat 30. XIX w. wspólnota staroobrzędowców również zakładała swoje wiejskie cmentarze. Charakterystycznym elementem nagrobka starowierców był ośmioramienny krzyż, zbudowany ze słupa, poprzednika (do którego przybito ręce Chrystusa), ukośnika (do którego przybito nogi Chrystusa) oraz deseczki przytwierdzonej nad głową Ukrzyżowanego. Krzyże ustawiano w nogach zmarłego, skierowując je na wschód. Największe skupisko cmentarzy staroobrzędowców znajduje się w okolicach wsi Gałkowo, Onufryjewo, Kadzidłowo, Wojnowo i Osiniak-Piotrowo. Od początku XIX w. przy większych majątkach zaczęły także powstawać małe cmentarze rodowe.
W obecnych czasach mazurskie cmentarze ulegają zapomnieniu i niszczeją. Na szczęście powstają lokalne inicjatywy mieszkańców, działających na rzecz ocalenia wiejskich nekropolii.
