Tradycyjne jaskrawo ubarwone okna, listwy i okiennice w drewnianych domach (fot. Waldemar Bzura)
Tradycyjne budownictwo
Tradycyjna zabudowa mazurska ukształtowała się już w późnym średniowieczu. Rozwiązania konstrukcyjne typowego drewnianego domu wiejskiego mimo upływu lat nie ulegały większym zmianom. Najbardziej popularna była czworoboczna chałupa o konstrukcji zrębowej (wieńcowej), wykonana z bierwion (ciesi) sosnowych, ułożonych „na zrąb” (jedna na drugiej). Belki były obrabiane i starannie dopasowywane. Nigdy nie używano bali o zaokrąglonych krawędziach. Ściany zabezpieczano smołą drzewną, która nadawała im ciemny kolor lub szalowaniem (nabijaniem listewek). Narożniki łączono na tzw. rybi ogon lub za pomocą słupa (chałupy zrębowo-słupowe).
W niektórych częściach regionu bryłę domu wzbogacano o podcień. Niekoniecznie pełnił on rolę użytkową, raczej stanowił element ozdobny. Na Mazurach oraz w południowej części Warmii najbardziej powszechny był podcień szczytowy. Charakterystyczną cechą drewnianych domów na Warmii i Mazurach było umieszczenie głównego wejścia na dłuższej ścianie. Budynek z dwuspadowym dachem pokrywano słomą lub trzciną, a później dachówką ceramiczną typu holenderka. Szczyt często był ozdobnie deskowany, całość spinały profilowane deski zwane wiatrownicami, które wieńczył sterczący wysoko pazdur (drewniana ozdoba na kalenicy dachu).
Od połowy XIX w. domy drewniane zastępowano murowanymi. Obecnie w wiejskiej zabudowie te drugie stanowią większość. Zmiany były spowodowane powstawaniem cegielni w pobliżu wsi. Chałupy murowane można podzielić na zbudowane z cegły, czerwonej lub licowej, i na otynkowane. W obu przypadkach występuje wiele wariantów i odmian. Najprostszą formą jest niewielki parterowy domek z użytkowym poddaszem, z czerwonej cegły, na planie wydłużonego prostokąta, z dwuspadowym dachem nachylonym pod kątem 45º. Wejście do takiego domu poprzedza często ganek ze schodami. W kompozycji obowiązuje zasada osiowości (oś elewacji to umowna pionowa linia wyznaczona przez otwory okienne i drzwiowe). Okna domów mają kształt stojącego prostokąta z krzyżem okiennym, często są dodatkowo podzielone szprosami. Ten podstawowy typ zabudowy ulegał modyfikacjom. Walory ozdobne uzyskiwano poprzez kontrasty barwne, np. łącząc cegłę z tynkiem.
Dom otynkowany wyglądał podobnie jak budynek z czerwonej cegły, jego ściana mogła być jednak upiększona zdobieniami, takimi jak boniowanie (ozdobne rowki), kontrasty faktur czy opaski wokół otworów. Dodatkowo elewacje budynków wzbogacano ryzalitami, wystawkami podcieniowymi czy gankami, a na dachach tworzono lukarny.
Zagrody wiejskie grodzono płotami z żerdzi i sztachet. Charakterystycznym elementem otoczenia był ogródek kwiatowy przed domem. Znajdowały się w nim rabaty z kwitnącymi przez cały okres wegetacyjny kwiatami i ziołami. Najczęściej rosły na nich malwy, astry, ostróżki, lwie paszcze, lilie, nagietki, groszek pachnący i aksamitki. Z ziół uprawiano lubczyk, miętę, szałwię i melisę. Dodatkowo sadzono kilka kwitnących krzewów (lilaki, jaśminowce, róże, kaliny) oraz drzew (lipy, klony, dęby, jesiony, kasztanowce). Przy zagrodzie wiejskiej tworzono także ogród użytkowy, na który składały się sad i warzywnik.
Obecnie tradycyjne domy i zagrody należą do rzadkości. Ludność osiedlająca się na Mazurach po wojnie zerwała z tradycją. Formy, materiały i techniki budowlane odbiegają od regionalnych wzorów. Na krajobraz mazurskich wsi negatywnie wpływa rozproszenie budynków i odejście od historycznej linii zabudowy, a także wycinka starych drzew wokół kościołów, szkół, na cmentarzach oraz wzdłuż dróg i pośród pól.
